پیشگیری و كنترل حوادث ناشی از كار

مقدمه

1- بررسی همه جانبه محیط كار

1-1 – تشخیص و شناسایی خطرات

2-1 ارزیابی خطرات

2- تجزیه و تحلیل حوادث به وقوع پیوسته

1-2 - مدلهای ارائه شده در بررسی علل وقوع حوادث

2-2 - مدل TMEPM

3-2 – مدل دامنه هاینریش

3- تشكیلات كنترل و نظارت

1-3 – بازرسی كار

2-3 – كمیته های حفاظت فنی

3-3 – مدیریت سیستم های ایمنی و بهداشتی

4- اقدامات آموزشی

1-4 – آموزش و دستورالعمل های ایمنی

2 -4 – انجام مطالعات و تحقیقات

3-4 – برگزاری سمینارها و همایش ها

مقدمه

بر اساس تعریف، «حادثه» رویداد پیش بینی نشده و ناخوشایندی است كه فعالیتهای كاری را دچار وقفه كرده و ممكن است با جراحت یا خسارت مالی نیز همراه باشد. برخی از حوادث، موجب بروز خسارات و آسیبهای انسانی، اجتماعی و صنعتی جدی می شوند كه این امر از طریق كاهش راندمان كاری، تأثیر معنی داری بر بهره وری و تولید خواهد داشت و نكته مهمتر، اثرات سوء اجتماعی و به تبع آن اثرات روانی حاصله بر روی نیروی كار می باشد.

در هر صورت تكنیكهای ایمنی نشان داده كه ما می توانیم حوادث را كنترل نموده و از وقوع آنها پیشگیری كنیم. پیشگیری موفق حادثه، حداقل نیاز به چهار اقدام اساسی دارد:

1- مطالعه و بررسی همه جانبه محیط كار

2- تجزیه و تحلیل حوادث به وقوع پیوسته

3- تشكیلات كنترل و نظارت

4- اقدامات آموزشی

در ادامه به ارائه توضیحات بیشتری در هر مورد می پردازیم.


1- بررسی همه جانبه محیط كار

مطالعه و بررسی از كلیه نواحی كاری و عملیات و پروسه تولید جهت شناسایی عوامل ایجاد كننده خطرات، مهمترین اقدام پیشگیرانه، جهت كاهش حوادث ناشی از كار به شمار می آید. پس از مطالعه و بررسی و شناخت كامل این خطرات، اقدامات بعدی شامل ارزیابی و تجزیه و تحلیل مخاطرات شغلی می باشد كه این تجزیه و تحلیل ها، بعنوان روشی برای افزایش دانش پیشگیری از حوادث بكار می روند.

1- 1– تشخیص و شناسایی خطرات

مرحله ابتدایی در پیشگیری از وقوع حادثه، شناسایی خطرات موجود در محیط كار می باشد. بطور كلی دو نوع خطر در هر محیط كاری موجود است.

الف- خطرات آنی كه آثار آن بلافاصله قابل مشاهده و ملموس بوده و منجر به بروز حوادث ناشی از كار می گردد.

ب- خطرات آتی كه آثار آن بلافاصله قابل مشاهده نبوده و در نهایت منجر به بروز
بیماری های شغلی می گردد.

ما خطرات دسته اول را تحت عنوان خطرات ایمنی و خطرات دسته دوم را با عنوان خطرات بهداشتی می شناسیم. همچنین عوامل ایجاد كننده خطرات نیز شامل موارد ذیل می باشد:

عوامل فیزیكی، شیمیایی ، مكانیكی ، فیزیولوژیكی و بیولوژیكی ، ارگونومیكی و عوامل روانی، كه در هر مورد اگر میزان عامل تولید كننده خطر بیش از حدود مجاز و استاندارد باشد، مشكلات عمده ای در محیط كار بوجود می آید.

در بحث پیشگیری از وقوع حادثه، شناسایی خطرات ایمنی مد نظر می باشد. در این مورد می توان با مطالعه و بررسی از كلیه نواحی كاری، مراجعه به گزارشات مربوط به حوادث و یا صدمات ناشی از كار، بررسی عملیات و پروسه تولید و مرور گزارشات مربوط به عملكرد ماشین آلات ، مشورت با كارگران، كارفرمایان و اعضای كمیته های بهداشت و ایمنی... با محدوده و حوزه خطراتی كه افراد در معرض آنها قرار دارند، آشنا شده و در پیشگیری از وقوع آنها اقدام نمود.

همچنین شناسایی خطرات بالقوه محیط كار از اهمیت بسیاری برخوردار است كه این امر مبتنی بر بررسی ها و مراقبت های شغلی و تجزیه و تحلیل دقیق خطرات می باشد.

نكته قابل توجه آنست كه در حین شناسایی، بهتر است از موارد جزئی صرفنظر كرده و توجه خود را بر روی خطراتی كه ممكن است منجر به آسیبهای جدی شوند، متمركز نماییم.

2-1 - ارزیابی خطرات

منظور از ارزیابی خطرات شغلی،‌برآورد ویژگی های كمی و كیفی خطر در محیط كار بوده و هدف از این كار، كاهش حوادث و بیماریهای شغلی می باشد.پس از شناسایی خطرات موجود در محیط كار، ارزیابی ریسك آغاز می شود كه شامل مراحل زیر می باشد:

1-2-1- شناسایی افراد در معرض خطر:

بعضی از كارگران، در معرض خطرات بیشتری قرار دارند كه بترتیب شامل:

الف – كارگران جوان ، كارگران جدید الاستخدام و كارآموزان

ب – كارگران نظافتچی ، ارباب رجوع، پیمانكاران، كارگران بخش تعمیرات و بطور كلی افرادی كه به طور دائمی در محیط كار حاضر نیستند ، بدلیل شناخت كمترشان از محیط كار و خطرات آن، در معرض حوادث بیشتری قرار دارند.

2-2-1- ارزیابی اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه موجود:

در این مرحله، باید در نظر بگیریم كه چگونه هر خطری ممكن است سبب آسیب دیدگی افراد شود. به این ترتیب برای ما مشخص خواهد شد كه آیا برای كاهش ریسك به انجام اقدامات اساسی تری نیاز است یا خیر. همچنین باید تعیین كنیم كه ریسكهای موجود بعد از انجام اعمال احتیاطی ، تا چه حد باقی می مانند.

3-2-1- ثبت یافته ها:

یافته های مهم حاصل از ارزیابی باید ثبت گردند كه این یافته ها شامل خطرات عمده و همچنین خطرات مهمی كه افراد بیشتری در معرض آنها قرار دارند و نیز نتایج
ارزیابی های صورت گرفته بر روی آنها می باشد.

4-2-1- حذف خطرات

آخرین مرحله در ارزیابی و تجزیه و تحلیل خطرات، تعیین روشهایی جهت حذف و یا كنترل مخاطرات شناسایی شده می باشد. جهت حذف خطرات می توان تكنیكهای زیر را بكار برد:

الف – انتخاب یك مرحله مجزا و جدید به جای مراحل خطرناك

ب- اصلاح مراحل موجود.

ج – جایگزینی مواد خطرناك و سمی با مواد كم خطر

د – اصلاح و یا تغییر ابزار و تجهیزات مصرفی خطرناك

در این مرحله ، هدف حذف كامل خطرات موجود می باشد؛ اما در مواردی كه چنین امری غیر ممكن به نظر می رسد، باید سعی در كنترل خطرات و به حداقل رساندن احتمال آسیب دیدگی افراد شود. در این مورد می توان از روشهایی نظیر گذاشتن حصار در محلهای خطرساز، نصب علایم خطر، حفاظ گذاری ماشین آلات، استفاده از لوازم حفاظت فردی، كاهش زمان تماس و مواجه با عوامل خطر ساز و ... اشاره نمود.


در ذیل برخی از رایج ترین علل وقوع حوادث شرح داده شده است:

ردیف

اعمال ناایمن

ردیف

شرایط ناایمن
1 سهل انگاری و بی احتیاطی
1

عوامل محیطی كار

2 قصور در انجام وظیفه الف – عوامل مكانیكی شامل: (استفاده از دستگاههای بدون حفاظ یا دارای حفاظ ناقص – نقص فنی تجهیزات – ابزار یا ماشین آلات)
3 كار با ماشین با سرعت غیر مجاز ب – عوامل فیزیكی شامل نور و روشنایی – سر و صدا – ارتعاش – گرما – سرما – الكتریسیته – تشعشعات یونیزاسیون و غیز یونیزاسیون و غیره.
4 تنظیم و تعمیر دستگاه در حین كار ج – عوامل ارگونومیلی – عدم تطابق فرد با ماشین و كار
5 شوخی در هنگام كار د – عوامل بیولوژیكی وجود آلاینده های بیولوژیكی در محیط كار – میكروبها و انگلها
6 عدم استفاده از وسایل استحفاظی انفرادی هـ - عوامل شیمیایی شامل دود – گرد و غبار – گازها و بخارات سمی – مواد قابل اشتعال و انفجار و سوزاننده و خورنده
7 نقص جسمانی ز – عامل روانی – افسردگی و غیره
8 خستگی مفرط 2 عدم آموزش كارگر توسط كارفرما
9 نقص روانی 3 عدم نظارت كارفرما بر كار كارگر

10

از كار انداختن طرحهای ایمنی 4 عدم در اختیار قراردادن وسایل و امكانات حفاظتی
11 بكارگیری تجهیزات معیوب یا ناایمن 5 صدور دستور غلط توسط مافوق
12 كاركردن به شیوه نا امن مثل بلند كردن ناایمن بار تماس با مواد خطرناك یا قرار گرفتن زیر بارهای معلق  
13 حركات خطرناك مثل دویدن – توقف ناگهانی – پرت كردن اشیاء و غیره
14 دخالت در كار دیگران


2-تجزیه و تحلیل حوادث به وقوع پیوسته

یكی از اقدامات اساسی جهت پیشگیری از حوادث، تجزیه و تحلیل حوادث به وقوع پیوسته و بررسی علل وقوع آنها برای پیشگیری از بروز حوادث مشابه می باشد. به طور عمده دو عامل در وقوع حادثه نقش اصلی دارند كه عامل اول را تحت عنوان اعمال نا ایمن و دیگری را با عنوان شرایط ناایمن می شناسیم.

در مورد اول (اعمال ناایمن)، افراد در وقوع حادثه نقش اصلی را ایفا می كنند و در مورد بعدی (شرایط ناایمن) ، محیط و سایر عوامل خارجی بعنوان علت اصلی وقوع حادثه شناخته می شود. بر اساس آمار، 88% حوادث، سهم انسانی داشته و تنها 12% آنها بر اثر عوامل محیطی رخ می دهند.

1- 2– مدلهای ارائه شده در بررسی علل وقوع حوادث:

روشهای مختلفی به منظور تجزیه و تحلیل حوادث در دسترس بازرسان می باشد كه انتخاب یك روش خاص به هدف و جهت بررسی و رسیدگی بستگی دارد، در این زمینه مدلهای گوناگونی نیز در بررسی علل وقوع حوادث مطرح شده است كه شامل مدلهای E3 و MTMEPMو Heinrich,s Domino می شود.

- در مدل M4 ، چهار فاكتور: Man (انسان و كلیه فاكتورهای انسانی) ، Machine (ماشین آلات) ، Material (عوامل محیطی و فرایند و مواد كاربردی ) و Management (مدیریت) به عنوان عوامل مؤثر در وقوع حادثه مطرح شده اند.

- در مدل E3 ، عدم توجه به سه فاكتور زیر به عنوان علل اصلی وقوع حادثه به شمار می آیند:

Education (آموزش) ، Emgineering (اقدامات مهندسی)و Enforcement (اعمال قوانین ایمنی و بهداشتی).

- مدل TMEPM نیز عوامل وقوع حادثه را در پنج دسته زیر تقسیم بندی
می كند:

Task (وظائف محوله به كاركنان) ، Material (وسایل و تجهیزات و مواد كاربردی) ، Environment (محیط كار)، Personal (مسائل شخصی كاركنان) و Management‌ (مدیریت)

در ادامه به تشریح عوامل مؤثر در وقوع حادثه بر اساس مدل TMEPM و هاینریش می پردازیم:

2-2- مدل TMEPM.

:Task

به عنوان اولین فاكتور در بررسی حوادث، طریقه انجام كار در زمان وقوع حادثه بررسی می شود و بازرس یا اعضای گروه بازرسی و تحقیق پاسخ سؤالاتی نظیر سؤالات زیر را جستجو خواهند كرد:

- آیا از یك دستور كار ایمن استفاده شده است؟

- آیا شرایط ایمن به مرور زمان به شرایط نا ایمن تغییر یافته است؟

- آیا ابزار و وسایل مناسب در دسترس بوده است؟

- آیا از وسایل مناسب استفاده شده است.

- آیا تجهیزات ایمنی سالم بوده اند؟

- آیا در مواقع لزوم از حفاظ های مناسب استفاده می شده است؟

- به دبنال اكثر این سؤالات ، پرسش مهم دیگری كه مطرح می شود این است كه : اگر پاسخ منفی است ، علت چه بوده است؟

وسایل و تجهیزات كار – Material

برای یافتن عوامل مؤثر در وقوع حادثه كه ازتجهیزات و وسایل مورد استفاده ناشی می‌شوند، بازرسان باید پاسخ سؤالات ذیل را جستجو نمایند:

- آیا در كارگاه، تجهیزات و دستگاه های دارای نقص فنی، موجود است؟

- علت خرابی و از كار افتادن دستگاه چه بوده است؟

- آیا در طراحی ماشین آلات دقت لازم بعمل نیامده است؟

- آیا در كارگاه از مواد مضر و خطرناك استفاده شده است؟

- آیا ماهیت خطر ساز بودن این مواد برای كارگران شناخته شده است؟

- آیا ماده جایگزین كه خطر كمتری داشته باشد، موجود می باشد؟

- آیا مواد اولیه مصرفی استاندارد می باشند؟

- آیا كاركنان باید از وسایل حفاظت فردی استفاده كنند؟

- آیا وسایل حفاظت فردی در اختیار كاركنان بوده است؟

اگر در هر مرحله مشخص شود كه شرایط نا ایمن در محیط كار وجود داشته، بازرس باید علت این امر را شناسایی كند.

Environment

محیط فیزیكی و به ویژه تغییرات ناگهانی حادث شده در محیط كار، فاكتورهایی هستند كه نیاز به شناسایی دارند.

چیزی كه مهم است ، شرایط حاكم در زمان وقوع حادثه می باشد، نه شرایطی كه در حالت عادی و معمول همیشگی حاكم بوده است. به عنوان مثال لازم است گروه تحقیق و بازرسی موارد ذیل را مورد بررسی قرار دهد:

- شرایط آب و هوایی (جوی) چگونه بوده است.

- آیا حادثه ناشی از شرایط نابسامان موجود در كارگاه بوده است؟

- آیا محیط خیلی سرد و یا خیلی گرم بوده است؟

- آیا در محیط كار سرو صدای زیادی وجود داشته است؟

- آیا در محل كار نور كافی وجود داشته است؟

- آیا در محیط كار مواد سمی یا گازهای خطرناك، گرد و غبار یا دمه فلزی (Fume) وجود داشته است؟

personal

شرایط فیزیكی و روانی هر یك از افرادی كه مستقیماً درایجاد حادثه دخیل بوده اند باید مورد بررسی قرار گیرد. هدف از این تحقیق ، سرزنش اشخاص نیست، اما نكته مهم آن است كه این تحقیق بدون بررسی ویژگی های شخصیتی كاركنان، كامل نخواهد شد.

در ذیل، به نمونه ای از سوالات مطرح شده در این زمینه اشاره شده است:

- آیا كارگران در كاری كه انجام می دادند تجربه داشته اند؟

- آیا آموزش مناسبی دیده اند؟

- وضعیت سلامتی آنها چگونه بوده است؟

- آیا آنها خسته بوده اند؟

- آیا آنها تحت استرس های كاری یا شخصی قرار داشته اند؟

Management

مسئولیت قانونی ایجاد شرایط ایمن در محل كار با مدیریت است و در نتیجه نقش سرپرستان و مدیران رده بالا، همیشه باید در تحقیق حادثه مورد توجه قرار گیرد.

پاسخ به سؤالات مطرح شده قبلی به لحاظ منطقی منجر به پرسش های بیشتری نظیر سؤالات ذیل می شود:

- آیا دستورات ایمنی به كاركنان ابلاغ شده است و همه كاركنان از آنها مطلع هستند؟

- آیا طریقه انجام كار بصورت مدون دردسترس كاركنان می باشد؟

- آیا كارها مطابق دستورالعمل به اجرا در آمده اند؟

- آیا نظارت مناسبی در امر اجرا، اعمال شده است؟

- آیا كارگران برای انجام كار آموزش دیده اند؟

- آیا برنامه ای جهت رفع مشكلات وجود دارد؟

- آیا شرایط نا ایمن موجود، تصحیح شده است؟

- آیا سرویس های تعمیر و نگهداری بصورت دوره ای و منظم انجام گرفته است؟

- آیا بازرسی های منظم دوره ای انجام شده است؟


3-2- مدل دامنه هاینریش (Heinrich,s Domino)

همانطوریكه مستحضرید علل عمده بروز حوادث مربوط به عملكرد غیر ایمن افراد و شرایط غیر ایمن محیط كار می باشد.

در مدل دامه كه توسط هاینریش ارائه گردیده و یك مدل بالنسبه پذیرفته شده تلقی می گردد، بروز حادثه یك فرآیند محسوب می شود كه 5 عامل در ایجاد آن دخالت دارد.

1- سابقه اجتماعی و محیطی فرد

2- اشتباه فرد

3- عمل غیر ایمن فرد و خطر فیزیكی و مكانیكی موجود در محیط كار (شرایط غیرایمن)

4- حادثه

5- آسیب

حادثه ای ایجاد نمی گردد مگر اینكه كلیه عوامل فرق بر روی هم تأثیر بگذارند.

فردی متأثر ازعوامل اجتماعی یا محیطی چنانچه اشتباهی مرتكب شود كه در نتیجه آن عمل غیر ایمنی انجام دهد یا با خطرات فیزیكی و مكانیكی مواجه شود، در آن صورت دچار حادثه شده و آسیبی به وی وارد می شود. چنانچه در سلسله عوامل فوق عامل سوم یعنی عمل غیر ایمن و شرایط غیر ایمن را حذف كنیم، برغم وقوع عوامل اول و دوم حادثه ای بروز نخواهد كرد و آسیبی هم نتیجتاً حاصل نخواهد شد. بنابراین توجه شود كه اگر نقایصی وجود دارد و حادثه ای اتفاق نمی افتد، دلیل آن چیست!

انجام بازرسی و كشف نقایص عملكرد كاركنان و محیط كار و ابلاغ و پیگیری و اصرار بر رفع نقایص باین دلیل است كه از بوقوع پیوستن فرآیند مزبور جلوگیری بعمل آید.


2- تشكیلات كنترل و نظارت

1-3 – بازرسی:

بازرسی ها كمك بسزایی در پیشگیری از بیماریها و حوادث شغلی می نمایند، زیرا در طی بازرسی ، خطرات محیط كاری،‌ثبت و معرفی می گردد. بازرسی های دوره ای محیط كار ، یكی از قسمتهای مهم برنامه بهداشت و ایمنی می باشد. از جمله اهداف بازرسی ، كسب اطلاعات بیشتری در زمینه كارها وخطرات ناشی از آنها، شناسایی خطرات موجود (بالفعل) و خطرات بالقوه محیط كار و تعیین و شناسایی عوامل ایجاد كننده خطر می باشد.

در هر بازرسی باید مورد بازرسی ، مكان ،‌زمان و چگونگی و نحوه انجام این كار مشخص شود. همچنین توجه به مواردی كه شرایط غیر ایمن و غیر بهداشتی را گسترش می دهد، از جمله: استرس ها ، پوشش نا مناسب، فشار، سرما یا گرمای بیش از حد، ضایعات شیمیایی حاصل از واكنش های صورت گرفته، استفاده نادرست از مواد شیمیایی و ... بسیار حائز اهمیت است.

جهت تكمیل گزارشات بازرسی باید به موارد زیر استناد نماییم:

الف - نقشه كامل محل كار ( لیوت layout)

ب- فهرست لوازم و تجهیزات موجود

ج- فهرست مواد شیمیایی مصرفی : در این زمینه باید توجه كنیم كه كلیه مواد شیمیایی خطرناك، حاوی بر چسب و برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی مصرفی (MSDS[1]) باشند.

د- چك لیست ها

هـ- گزارشات بازرسی موجود

2-3 – كمیته های حفاظت فنی

یكی از اهداف تشكیل این كمیته ها و وظائف آنها، پیشگیری از حوادث و بیماریهای ناشی از كار می باشد. كمیته ها می توانند با انعكاس كلیه نواقص حفاظتی و بهداشتی به كارفرما، طرح مسائل و مشكلات ایمنی، ارائه آموزشهای لازم به كارگران،‌تهیه دستورالعمل های لازم و خط مشی ایمنی و بهداشت كار، سهم بسزایی را در كاهش حوادث ایفا كنند.

یكی از مهمترین وظایف این كمیته ها، تهیه و تدوین خط مشی ایمنی و بهداشت كار می باشد، این خط مشی، از طریق بیان اصول و قواعد ایمنی و بهداشتی مربوط به توسعه و گسترش برنامه ایمنی محیطهای كاری كمك می كند . اجرای قوانین بهداشتی و رعایت اصول ایمنی ذكر شده در خط مشی ، به عنوان یكی از راههای مهم پیشگیری ازوقوع حوادث مطرح می باشد.

3-3- مدیریت سیستم های ایمنی و بهداشتی:

كارفرما مسئول سازماندهی و ایجاد هماهنگی بین كلیه سیستم های ایمنی و بهداشت
حرفه ای می باشد.

اگر مدیریت نقش خود را در زمینه نظارت بر بخشهای مختلف برنامه ایمنی، بدرستی ایفا نكند ، كلیه اقدامات صورت گرفته در پیشگیری از حوادث بی اثر خواهد بود. بنابراین اعمال مدیریت صحیح این سیستم ها، یكی از عوامل مهم دیگر در بحث پیشگیری از حوادث
می باشد.


4- اقدامات آموزشی

1-4 – آموزش و ارائه دستورالعمل های ایمنی:

جهت ایجاد فرهنگ ایمنی در محیط كار ، برگزاری دوره های آموزشی بعنوان مقدمه ای ضروری مطرح می باشد كه این آموزش ها تأثیر بسزایی در كاهش حوادث ناشی از كار خواهند داشت. معمولاً دو نوع آموزش در محیطهای كاری مطرح می شود كه یكی شامل آموزشهای بدو استخدام برای كارگران تازه كار و دیگری آموزشهای مستمر یا ضمن خدمت می باشد كه بهتر است این دوره های آموزشی بصورت مداوم و در فواصل زمانی معینی برگزار گردد.

كارگران در طی این دوره های آموزشی با مخاطرات شغلی موجود در محیط كار، دستورالعمل ها و مقررات ایمنی مربوط به كارشان و اصول و میزانهای كار (استانداردهای كاری) آشنا می شوند.

2-4- انجام مطالعات وتحقیقات

انجام مطالعات و بررسی ها بر روی عوامل گوناگون موجود در محیط كار و همچنین تحقیقات در زمینه های مختلف فنی، آماری ،‌روانپزشكی و ... ، در كاهش و یا پیشگیری از حوادث و بیماریهای ناشی از كار و همچنین كاهش فاكتورهای زیان آور در محیط كار بسیار مفید می باشد و می تواند نقش مهمی در بهبود شرایط كاری و محیطی كارگران داشته باشد. از جمله عوامل مورد بررسی می توان به مطالعه در زمینه موارد ارگونومیكی در ارتباط با كار و یا ماشین آلات، شاخصه های فیزیكی و فیزیولوژیكی در ارتباط با ابزار آلات و كارگران، فاكتورهای اجتماعی – روانی ، شرایط محیطی و .. اشاره نمود.

همچنین انجام مطالعات و بررسی های آماری ، از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد، زیرا با استفاده از تجزیه و تحلیلهای علمی آماری می توان به علل عمده وقوع حوادث پی برده و راهكارهایی جهت كاهش آنها ارائه نمود.

3-4– برگزاری سمینارها و همایش ها

برگزاری سمینارها و همایش هایی در زمینه ایمنی و بهداشت شغلی، باعث ارتقای سطح ایمنی شده ، شرایط همكاری و مساعدت بیشتر میان كاركنان و كارگاه ها و همچنین امكان ایجاد رقابت سالم فی مابین، آنان را در موارد ایمنی و بهداشتی تقویت می نماید.

والسلام